Φάρμακα που στοχεύουν στα γονιδιακά χαρακτηριστικά των νοσημάτων δημιουργούν μια νέα διάσταση στη σύγχρονη ιατρική. Οι ειδικοί επιστήμονες θεωρούν την εν λόγω θεραπευτική προσέγγιση ως το πρώτο βήμα σε μία νέα εποχή στην ιατρική.
Κατά την ιατρική πρακτική, οι προσωπικές ιδιαιτερότητες των ασθενών υπήρξαν πάντα σημαντικές για την επιλογή της θεραπείας. Το ατομικό ιστορικό της νόσου, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, η ηλικία ή το φύλο θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη πριν από την επιλογή μίας θεραπείας. Πέραν των ειδικών αυτών χαρακτηριστικών, μία ακόμα εξειδικευμένη πληροφορία αρχίζει να αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία στη σύγχρονη ιατρική: το γονιδίωμα, δηλαδή το σύνολο των γονιδίων των ασθενών, το οποίο μπορεί να παράσχει χρήσιμες πληροφορίες για τον προγραμματισμό της θεραπείας.
Η χρήση νέων μοριακών και διαγνωστικών τεχνολογιών για τον έλεγχο του γενετικού προφίλ των ασθενών και των βιοδεικτών των νοσημάτων ανοίγει νέους δρόμους στην αντιστοίχηση του κάθε ασθενούς με ένα θεραπευτικό σχήμα, το οποίο έχει περισσότερες πιθανότητες να επιφέρει βέλτιστα αποτελέσματα για τους ασθενείς. Η εν λόγω εστίαση στο γενετικό προφίλ των ασθενών είναι ένας παράγοντας κλειδί για μία νέα προσέγγιση στην επιστήμη και στην υγειονομική περίθαλψη που ονομάζεται εξατομικευμένη θεραπεία.
Όταν οι επιστήμονες προσδιόρισαν για πρώτη φορά την αλληλουχία του ανθρώπινου γονιδιώματος, πριν από περίπου δεκαπέντε έτη, πέτυχαν ένα σημαντικό βήμα στην ιατρική. Η ανακάλυψη αυτή έδωσε μία σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη πολύ πιο αποτελεσματικών θεραπειών με λιγότερες παρενέργειες. Συχνά, η εμφάνιση ενός νοσήματος οφείλεται σε μεταλλάξεις οι οποίες εμφανίζονται στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Πολλά είναι τα γονίδια που ελέγχουν μεταβολικές διαδικασίες στα ανθρώπινα κύτταρα. Ορισμένες μεταλλάξεις και άλλες μεταβολές των γονιδίων μπορεί να δώσουν το έναυσμα για νόσους. Ενώ άλλες καθορίζουν το αν ένα φάρμακο θα είναι αποτελεσματικό και ανεκτό από τον ασθενή.
Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος χαρακτηρίστηκε ως ένα τόσο σημαντικό επιστημονικό επίτευγμα και πυροδότησε περαιτέρω εξελίξεις στην ιατρική. Εάν οι επιστήμονες μπορούν να εντοπίσουν το γενετικό προφίλ μίας νόσου, π.χ. ενός όγκου, θα μπορούν να την αντιμετωπίσουν ακόμα πιο αποτελεσματικά – με φάρμακα που εστιάζουν στις κυτταρικές, μεταβολικές διαδικασίες που οφείλονται σε γονιδιακές μεταβολές. Το ποσοστό εμφάνισης σε ασθενείς των εν λόγω γενετικών χαρακτηριστικών που ευθύνονται για την ανάπτυξη ενός νοσήματος είναι συχνά πολύ μικρό. Οι προσεγγίσεις που έχουν αναπτυχθεί για τη θεραπεία τέτοιου είδους μικρών ομάδων ασθενών έχουν γίνει γνωστές ως εξατομικευμένα φάρμακα.
Επιτυχημένες εφαρμογές στη θεραπεία του καρκίνου
Μόλις μία δεκαετία μετά από την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος , οι ιατροί είναι πραγματικά σε θέση να θεραπεύσουν ορισμένες νόσους με επιτυχία, χρησιμοποιώντας τέτοιου είδους εξατομικευμένες προσεγγίσεις. Οι προσπάθειες τόσο στην έρευνα όσο και στην ανάπτυξη σε άλλους τομείς της ιατρικής έχουν καταφέρει πολλά τα τελευταία χρόνια. Συνεπώς είναι πολύ πιθανό, σύντομα να υπάρξουν και νέες ακόμη πιο αποτελεσματικές θεραπείες.
Οι μεγαλύτερες εξελίξεις σε ότι αφορά στην εξατομικευμένη θεραπεία έχουν συντελεστεί έως τώρα στα αντικαρκινικά φάρμακα – για παράδειγμα για τον καρκίνο του μαστού και του πνεύμονα καθώς και τις αιματολογικές νεοπλασίες. Ο Mace Rothenberg, Αντιπρόεδρος, υπεύθυνος Κλινικής Έρευνας και Ιατρικών Υποθέσεων στην Pfizer συμφωνεί: «Είναι σίγουρο ότι μπορεί να ισχυριστεί κανείς, ότι η ογκολογία παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στο δρόμο για την εξατομικευμένη θεραπεία. Σε κανένα άλλο τομέα της ιατρικής, η διαφοροποίηση δεν έχει σημειώσει μεγαλύτερη πρόοδο από όση έχει πραγματοποιηθεί στην ογκολογία.» Η ανάπτυξη αυτή εναρμονίζεται κατά πολύ με τα πρόσφατα ευρήματα στον τομέα αυτό. Για παράδειγμα, σήμερα οι ογκολόγοι γνωρίζουν ότι υπάρχουν τουλάχιστον έξι διαφορετικοί υπότυποι του καρκίνου του πνεύμονα, οι οποίοι μπορεί να συνυπάρχουν και να έχουν διαφορετική γενετική προέλευση. Οι επιστήμονες έχουν επίσης εντοπίσει γονίδια που ευθύνονται για άλλους τύπους καρκίνου και έχουν εξελίξει νέα φάρμακα για τη θεραπεία τους.
Καθώς το όραμα αυτό αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά στην καθημερινή ιατρική πρακτική, αλλάζει την εργασία των ιατρών και τις ζωές των ασθενών. «Βρισκόμαστε στην αρχή μίας πραγματικής επανάστασης στην ιατρική», λέει ο Αμερικανός γενετιστής Francis S. Collins. Ο Collins βοήθησε στην αποκωδικοποίηση της γονιδιακής αλληλουχίας του ανθρώπου, ως επικεφαλής του Human Genome Project (Πρόγραμμα Ανθρώπινου Γονιδιώματος) και διορίστηκε διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Υγείας των Η.Π.Α. το 2009. Ο Collins πιστεύει ότι η εξατομικευμένη θεραπεία μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματική από την παραδοσιακή, καθολική προσέγγιση, δηλαδή το ίδιο φάρμακο για όλους. Κατά την άποψή του, η ανακάλυψη αυτή προαναγγέλλει μία «σημαντικότατη αλλαγή πορείας» στην ιατρική.
Η εν λόγω αλλαγή πορείας – σε συνδυασμό με περαιτέρω εξελίξεις στο εξατομικευμένο φάρμακο – μπορεί να αλλάξει τον τρόπο, με τον οποίο οι ιατροί διαγιγνώσκουν και θεραπεύουν πολλές νόσους. Μία αρχική εξέταση αίματος ή ιστολογική εξέταση καθορίζει το αν ένα συγκεκριμένο φάρμακο είναι κατάλληλο για τη θεραπεία ενός συγκεκριμένου ασθενούς. Μπορεί επίσης να προβλέψει πόσο καλά θα ανεχθεί ένας ασθενής ένα συγκεκριμένο παράγοντα και αν το σχήμα έχει πιθανότητες επιτυχίας. Τέτοιου είδους εξετάσεις μοριακού προφίλ αξιολογούν κατά κύριο λόγο οργανικές ουσίες που ονομάζονται βιοδείκτες.
Πιο αποτελεσματικά φάρμακα, λιγότερες παρενέργειες
Σε ότι αφορά στους ασθενείς, η εξατομικευμένη θεραπεία σημαίνει πιο αποτελεσματικά φάρμακα με λιγότερες παρενέργειες. Οι ασθενείς μπορεί να αποφύγουν τις θεραπείες με σημαντικές παρενέργειες και μικρή ή καμία ευεργετική δράση. Αυξάνει επίσης τη συνολική αποτελεσματικότητα της παροχής υγειονομικής περίθαλψης διότι το διαγνωστικό, μοριακό προφίλ μπορεί να εξαιρέσει θεραπείες, στις οποίες οι ασθενείς δεν θα εμφάνιζαν ανταπόκριση.
Το γεγονός αυτό δεν είναι μόνο προς όφελος των ασθενών. Το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, στο σύνολό του, επωφελείται από αυτό, διότι έχει τη δυνατότητα να περιορίσει έξοδα, κατανέμοντας τις πηγές του πολύ πιο αποτελεσματικά. Η μείωση του κόστους για τον προσδιορισμό της αλληλουχίας του DNA είναι μία σημαντική εξέλιξη. Ενώ το κόστος για τον προσδιορισμό της αλληλουχίας του γονιδιώματος ανέρχονταν σε περίπου 500.000$ το 2000, είχε ήδη πέσει στα 50.000$ το 2010 και οι ειδικοί θεωρούν ότι η τιμή σύντομα θα πέσει κάτω από το όριο των 1.000$.
Σύμφωνα με την πρόβλεψη μίας ομάδας επιστημόνων, υπό τον Βρετανό ερευνητή του καρκίνου Ultan McDermott που δημοσιεύτηκε το 2011 στο έγκυρο επιστημονικό περιοδικό «New England Journal of Medicine» στις Η.Π.Α.: «Εντός λίγων ετών, μία ολοκληρωμένη αλληλουχία του ανθρώπινου γονιδιώματος θα είναι διαθέσιμη στην τιμή λίγων εκατοντάδων δολαρίων ή ακόμα και σε μικρότερη τιμή.»
Όλο και περισσότερες εξατομικευμένες θεραπείες θα γίνονται διαθέσιμες με το πέρασμα του χρόνου. Νέα φάρμακα είναι σχεδόν έτοιμα για τη θεραπεία μίας πλειάδας νόσων, ενώ ήδη βρίσκονται σε εξέλιξη πολλές κλινικές δοκιμές. Το γεγονός αυτό δίνει πλέον στους ασθενείς τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ πολλών θεραπειών. Εάν ένας παράγοντας δεν έχει εγκριθεί ακόμα για μία συγκεκριμένη ένδειξη, η θεραπεία στο πλαίσιο μίας κλινικής δοκιμής μπορεί να αποτελέσει μία καλή εναλλακτική επιλογή. Οι τεχνικές αξιολόγησης, οι οποίες εντοπίζουν συγκεκριμένους βιοδείκτες δίνουν τη δυνατότητα σε ορισμένους ασθενείς να συμμετάσχουν σε κλινικές δοκιμές και να επωφεληθούν από αυτούς τους νέους παράγοντες.
Πολλοί είναι οι ασθενείς εκείνοι, οι οποίοι δεν είναι πιθανό να γνωρίζουν πολλές λεπτομέρειες σχετικά με αυτή τη νέα μοριακή διάγνωση ή τη στρατηγική που βρίσκεται πίσω από αυτές τις θεραπείες. Μία από τις νέες προκλήσεις των ιατρών είναι η επεξήγηση όλων αυτών στους ασθενείς κατά τις ιατρικές επισκέψεις. Μπορεί να χρειαστεί να παρέχουν κάποιες διευκρινήσεις που αφορούν τις εξατομικευμένες θεραπείες.
Αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε ασθενής θα λαμβάνει το δικό του φάρμακο, αντίθετα, οι παράγοντες εξατομικεύονται στις ανάγκες μίας συγκεκριμένης ομάδας ασθενών, οι οποίοι εμφανίζουν ένα κοινό, γενετικό δείκτη. Το μέγεθος αυτών των ομάδων ασθενών εξαρτάται από το συγκεκριμένο γενετικό δείκτη και από τους διαθέσιμους παράγοντες. Κάποια φάρμακα είναι κατάλληλα για τη θεραπεία πολλών ασθενών, ενώ άλλα συνταγογραφούνται μόνο σε μία μικρή ομάδα.
Πρότυπες πρακτικές στο Ηνωμένο Βασίλειο και στη Γαλλία
Οι εξατομικευμένες θεραπείες αναμένεται να προσφέρουν σημαντικά οφέλη . Οι εξελίξεις στην έρευνα δεν είναι οι μοναδικοί παράγοντες που μπορούν να καθορίσουν το αν και πότε οι ασθενείς θα αποκτήσουν πρόσβαση στις θεραπείες αυτές . Αυτό εξαρτάται επίσης από πόσο γρήγορα οι υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης θα μπορέσουν να προσαρμόσουν τις δομές τους και να δημιουργήσουν νέα πρότυπα αξιολόγησης.
Για παράδειγμα, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία, δημιουργούν στην παρούσα φάση υποδομές για ολοκληρωμένη μοριακή διάγνωση. Και οι δύο χώρες στοχεύουν στην τακτική αξιολόγηση των βιοδεικτών όλων των καρκινοπαθών, ως μέρος της διαγνωστικής ρουτίνας και στη συλλογή, στο στάδιο αυτό, των απαραίτητων πληροφοριών για τις εξατομικευμένες θεραπείες του μέλλοντος.
Αυτό που προγραμματίζει η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία για τους καρκινοπαθείς θα μπορούσε σύντομα να αποτελεί την πρότυπη πρακτική υγειονομικής περίθαλψης σε άλλες χώρες και για άλλες ιατρικές παθήσεις. Μπορεί επίσης να δούμε την ανάπτυξη διεπιστημονικών δικτύων, στα πλαίσια των οποίων οι γενικοί ιατροί, οι ειδικοί, οι παθολόγοι και οι κλινικές θα συνεργάζονται για την εξατομίκευση των φαρμακευτικών θεραπειών, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες συγκεκριμένων ομάδων ασθενών, δίκτυα τα οποία θα συνεχίζουν επίσης να εξελίσσουν τη διάγνωση και τις θεραπείες με τρόπο που αυτές να καλύπτουν συγκεκριμένες ανάγκες.
Βιβλιογραφία:
Francis S. Collins: The language of life: DNA and the revolution in personalized medicine, Harper-Collins 2009, p. 14.
Ultan McDermott, James R. Downin, Michael R. Stratton: Genomics and the Continuum of Cancer Care, New England Journal of Medicine; 2011; 364: 340-350.
Αυτές οι πληροφορίες προορίζονται για γενική πληροφόρηση και ενημέρωση του κοινού και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τη συμβουλή ιατρού ή άλλου αρμοδίου επαγγελματία υγείας.
Δαμιανός Μένεγας.
Ιατρικός Διευθυντής Pfizer Hellas.
Διαβάστε περισσότερα στις ερωτήσεις και απαντήσεις σχετικά με την εξατομικευμένη θεραπεία.